“Гэм буруутайд тооцох, гэм буруугүйд тооцох зарчмын хооронд  өлгүүр дүүжлүүр хоёр шиг их ялгаа бий”

Үндсэн хуулийн 16.14-т “Гэм буруутай нь хуулийн дагуу шүүхээр нотлогдох хүртэл хэнийг ч гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутайд тооцож үл болно ...”, Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 1.15.1-т “Шүүхийн шийтгэх тогтоол гарах хүртэл хувь хүн, хуулийн этгээдийг гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутайд тооцохгүй.” хэмээн хуульчилжээ. Эдгээр заалтуудыг харвал шүүхийн шийтгэх тогтоол гарах хүртэл хэнийг ч гэм буруутайд тооцохооргүй атал мөрдөн байцаагч, прокурор, шүүгчид яагаад хүнийг гэм буруутайд тооцож, яллагдагчаар татан цагдан хорьж, орон байрыг нэгжиж, эд хөрөнгө битүүмжилж, шүүхэд шилжүүлдэг билээ. Ер нь прокурор хөдөлшгүй нотлох баримтаар сэжигтнийг гэм буруутайд тооцож, яллагдагчаар татах ёстой. Энэ бол прокурорын эрх мэдэл, төрийн өмнө хүлээсэн үүрэг. Гэтэл Үндсэн хуулиар прокурор, мөрдөн байцаагчдын үүрэгт ажлыг хориглож, аливаа этгээдийг гэм буруутайд тооцож болохгүй болчихжээ. Дээрх мөрдөн шалгах ажиллагааг явуулахгүйгээр төр засаг гэмт хэрэгтэй тэмцэж чадахгүй байдалд хүрнэ. 1992 оны Үндсэн хуулийн гол алдаа нь “гэм буруугүйд тооцох зарчмуудыг тогтоон, хүний эрхийг хамгаалж байна” гэж эндүүрээд эсрэгээрээ “гэм буруутайд тооцох” олгосон эрх мэдлийг устгахад дөхжээ.  
Хэмжээгүй эрхт хаант засаглалын үед хүнийг шүүхээр оруулалгүйгээр цаазлах, эсвэл хөрөнгийг нь хураах хэвийн үзэгдэл байлаа. Энэ бол дарангуйллын хамгийн хэрцгий хэлбэр мөн. Гэм буруугүйд тооцох зарчмын хамгийн эхний шаардлага нь  шударга шүүхээр шүүлгэх эрх. Хааны зарлигаар хүнийг гэмт хэрэгтэнд тооцсон бол түүнийг цуцлаж тухайн хүнийг гэм буруугүйд тооцно гэсэн үг. Харин шударга шүүхээр гэм буруутайд тооцож болно. Шударга шүүх гэдэг нь Тангарагтны шүүх. Хааны дур зорго, зарлиг, тушаалаар шүүхийн шийдвэр гарч байсныг таслан зогсоож, Тангарагтан шүүгч нар шүүхийн шийдвэр гаргадаг болсон нь хаант төрөөс хүний эрх, иргэнийг хамгаалах шударга явдал байлаа. Өөрөөр хэлбэл төрийн шүүгч, төрийн прокурор шоронд хорих, хорихгүйг иргэд шийдвэрлэх эрхтэй гэсэн үг. Энэ эрхийг иргэдийн дундаас сонгогдсон Тангарагтан шүүгч нар эдэлж байгаа хэрэг. Эрх чөлөө бол орчин, орон зай мөн. Шүүхийн танхимд хүний эрх хэрэгжих орчин, орон зайг бүрдүүлэгч нь Тангарагтан шүүгчид болсноор гайхалтай дэвшил авчирчээ. 
Харин Тангарагтан шүүгч нарын шийдвэрт үндэслэн шүүх шийдвэрээ гаргахаа больчихвол чухам юуг үндэслэх вэ? Мэдээж дарангуйлагчийн дур зоргод үндэслэж л шүүхийн шийдвэр гарна. Социализмын 70 жилд дарангуйлагчийн дур зорго, зарлиг, тушаалаар шүүх шийдвэрээ гаргаж, 30000 сэхээтэнд цаазлах ял оноож байсан гашуун түүх бий. Тангарагтны шүүх байгуулахгүй бол хэчнээн шүүх хурлаар орлоо гээд гэм буруугүйд тооцох зарчим хангагдахгүй нь тодорхой. Орчин үед гэм буруугүйд тооцох зарчим хөгжсөөр нэлээд хэдэн зарчим тогтжээ.  
1.    Шүүн таслах ажиллагаа явуулалгүй аливаа этгээдийг ялласан бол тухайн этгээдийг гэм буруугүйд тооцох.  
2.    Шүүхийн хүчин төгөлдөр тогтоол гарах хүртэл аливаа этгээдийг гэм буруугүйд тооцож, нийтэд зарлахгүй байх. 
3.    Гэм буруугүйгээр эрүүгийн хуульд заасан хор хохирол учруулсан бол гэм буруугүйд тооцох. \ухаан солиотой хүн, бага насны хүүхэд, ахуйн осол, ажил мэргэжлийн алдаа, шинжлэх ухааны болон үйлдвэрлэлийн туршилт,\
4.    Хөөн хэлэлцэх хугацаа дуусвал аливаа этгээдийг гэм буруугүйд тооцох. 
5.    Мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад эрүүдэн шүүж хэрэг хүлээлгэсэн бол тухайн этгээдийг гэм буруугүйд тооцох.  
6.    Зөвхөн өөрөө хэргээ хүлээснээс өөр нотлох баримтгүй бол тухайн этгээдийг гэм буруугүйд тооцох.   
7.    Хууль бусаар цуглуулсан нотлох баримтад үндэслэн ялласан бол тухайн этгээдийг гэм буруугүйд тооцох.   
8.    Гэм буруутайг нотолсон баримтад эргэлзээ үүсвэл тухайн этгээдийг гэм буруугүйд тооцох.  
9.    Тухайн хэрэгт өмнө нь ял эдлэчихсэн бол гэм буруугүйд тооцох. 
Гэм буруугүйд тооцох зарчим ийм цөөн атал гэм буруутайд тооцох нөхцөл маш олон. Гэмт хэргийн үйлдэл дээрээ баригдсан бол, гэрч нотолсон бол, гэмт хэрэгтнийг таньж олсон бол, гэмт хэрэгтэн сайн дураараа хэргээ хүлээсэн бол, хөдлөшгүй нотлох баримтаар тогтоогдсон бол, шүүхийн шийтгэх тогтоол гарсан бол гэм буруутайд тооцно. Зөвхөн хөдөлшгүй нотлох баримтаар тогтоогдсон бол гэм буруутайд тооцно гэдэг нь дотроо маш олон задардаг. Нотлох баримт гэдгийг Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 16.1,2-т “... мэдүүлэг, эд мөрийн баримт, баримт бичиг, шинжээчийн дүгнэлт, мэдүүлэг, мөрдөгчийн магадлагаа, ... кино ба гэрэл зураг, зураглал, дууны, дүрсний, дуу-дүрсний бичлэг, ул мөрөөс авсан хэв, мөрдөн шалгах ажиллагааны болон шүүх хуралдааны тэмдэглэл, хүн, хуулийн этгээд, албан тушаалтнаас ирүүлсэн гэмт хэргийн талаарх гомдол, мэдээлэл болон энэ хуульд заасан бусад баримтаар тогтоогдно.” гэж хуульчилсан байна. Хууль, шүүхийн байгууллагууд хүнийг маш амархан яллагдагчаар татдаг мөртлөө буцаагаад гэм буруугүйд тооцно гэж бараг л ховор. 
Гэм буруугүйд тооцох хэдхэн зарчим нь хүний эрхийг хамгаалах хана хэрэм мөн. Энэ хэдхэн зарчмыг Үндсэн хуульдаа баталгаажуулахад ер буруудахгүй. Харамсалтай нь 1992 оны Үндсэн хуульд гэм буруугүйд тооцох ганцхан зарчмыг хуульчлахдаа “шүүхийн шийдвэр гартал хэнийг ч гэм буруутайд тооцож үл болно” хэмээн асар том алдаа гаргажээ. ЖДҮ-гийн хэрэгт холбогдсноо хүлээн зөвшөөрсөн гэмт хэрэгтэн гишүүд “Шүүхийн хүчин төгөлдөр тогтоол гартал намайг гэм буруутайд тооцож болохгүй. Би ямар ч гэм буруугүй” гээд л телевизээр яриад явж байг уу? Мөрдөн шалгах ажиллагааг удаашруулсаар байгаад хөөн хэлэлцэх хугацааг нь дуусгаад л ял завшсаар байг уу? Хэргийн газар дээр баригдсан алуурчныг давж заалдах шатны шүүхээр шийтгэх тогтоол хүчин төгөлдөр болтол гэмт хэрэгтэн биш, гэм буруугүй гэж үзэх үү? Энд зарчмын маш том алдаа байгаа бус уу? Тиймээс бид дараах хуулийн заалтуудыг санал болгож байна. 
Зүйл 51. “БНМАУ-д шүүн таслах ажиллагаа явуулахгүйгээр ял оногдуулсан бол аливаа этгээдийг гэм буруугүйд тооцно. Гэм буруутны ял зэмлэлийг түүний гэр бүлийн гишүүд, бусдад халдаан хэрэглэхийг хориглоно.” Ингэж эрх мэдэлтний ял завших заалтыг засч, гэм буруутны ял зэмийг бусдад халдаан хэрэглэхийг хориглолоо.  
Зүйл 49. “Албадлага, шахалт, эрүүдэн шүүлт, заналхийллийн үндсэн дээр бүрдүүлсэн нотлох баримт, нотлох баримт бүрдүүлэх хууль журам зөрчиж цуглуулсан нотлох баримтад үндэслэж ял шийтгэсэн бол аливаа этгээдийг гэм буруугүйд тооцно.” Чимгээ, Содномдаржаа нарыг эрүүдэн шүүж ял оноосон нь тогтоогдсон байхад тэднийг өнөө хүртэл гэм буруугүйд тооцох, эрх зүйн орчин алга. Хэрэв ийм заалт байсан бол тэд анхнаасаа эрүүдэн шүүхгүй, эрүүдэн шүүсэн нь тогтоогдвол шууд эрх чөлөөтэй болох байлаа.   
Зүйл 48. Зөвхөн өөрөө хэргээ хүлээснээс өөр нотлох баримтгүй хэрэгт хэнд ч ял, шийтгэл оноож үл болно. Энэ зарчмыг Японы Үндсэн хуулиас авсан юм. Хэрвээ энэ зарчим хэрэгжсэн бол 1930 оны их хэлмэгдүүлэлт гарахгүй байсан. Тэр үед эрүүдэн шүүж өөрөөр нь гэмт хэргийг нь хүлээлгээд л буудчихдаг байжээ. Одоо ч бараг хэвээрээ. Хүний эрх, эрх чөлөө, ардчилал гэж хэдхэн үг цээжилчихээд 30 жил тэмцэгчийн дүрд тоглож байгаа сүржигнэгчдээс ганцхан энэ хуулийн заалтыг нийгэмд таниулж байгаа залуусын бүтээл хэдэн 1000 дахин илүү ач холбогдолтой.   
Зүйл 165. “... Гэмт хэрэгт буруутгасан бүх нотлох баримтад эргэлзээ гарвал, аливаа этгээдийг гэм буруугүйд тооцно.”  Ийм заалт Үндсэн хуульд байхгүй ч Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 1.15,2-т. “Эрүүгийн хэрэгт хамааралтай бүхий л нотлох баримтыг шалгасан боловч сэжигтэн, яллагдагч, шүүгдэгчийн гэм буруутай эсэхэд, ...эргэлзээ гарвал түүнийг сэжигтэн, яллагдагч, шүүгдэгч, ялтанд ашигтайгаар шийдвэрлэнэ” гэсэн нэлээд бүрхэг заалт бий. Харамсалтай нь гэм буруугүйд тооцно гэж бичсэнгүй. “Ашигтайгаар шийдвэрлэнэ” гэж бичлээ. Ашигтайгаар шийдвэрлэнэ гэдэгт ял хөнгөрүүлэх ч орно шүү дээ. Америкийн Тангарагтны шүүх яг ийм нотлох баримтын эргэлзээ гарвал хэргийг шууд хэрэгсэхгүй болгож, яллагдагч  суллагдан шүүхээс гэртээ харина шүү дээ. Гэмт хэргийг эргэлзээгүй нотолж чадаагүй прокурор давж заалдах, эсэргүүцэл бичих ч эрхгүй навс ялагддаг. Үүнийг л гэм буруугүйд тооцох зарчим хэрэгжлээ гэдэг юм. 
Зүйл 159. “Тангарагтны шүүх нь өмгөөлөгч, гэрчийг байцааж, нотлох баримт шинжлэн судалдаг цорын ганц шүүх бөгөөд эрүү, иргэн, захиргааны бүхий л хэрэг маргааныг анхан шатны журмаар шүүн хэлэлцэх эрх мэдлийг гагцхүү Тангарагтны шүүх хэрэгжүүлнэ.” Зүйл 169. “Тангарагтны шүүх нь хүнд гэмт хэрэгт шүүгдэгчийн гэм буруутай эсэхийг гагцхүү санал нэгтэйгээр шийдвэрлэнэ. Шүүгч нь гагцхүү шүүгдэгчийн гэм буруутай эсэхийг тогтоосон Тангарагтны шүүхийн шийдвэрийн дагуу ял оногдуулах, эсвэл цагаатгах шийдвэр гаргана” гэж хуульчлах санал орууллаа. Тангарагтны шүүх байгуулахгүйгээр гэм буруугүйд тооцох зарчим бүрэн дүүрэн хэрэгжих боломжгүй, шүүх бие даан ажиллаж, шүүгч хараат бус шийдвэр гаргаж чадахгүй.   
Зүйл 195. “Прокурор эргэлзээгүй нотлох баримт танилцуулж, Их суудлын тангарагтны шүүхийн шийдвэрийг үндэслэн сэжигтнийг яллагдагчаар татна” хэмээн хуульчлах санал орууллаа. Гэмт хэрэгт яллагдагчаар татна гэдэг өндөр шалгуураар шийдвэрлэвэл зохих хүний эрхийн томоохон асуудал мөн. Хоёр том шалгуурыг Үндсэн хуульд орууллаа. 
Нэгдүгээрт: Прокурор эргэлзээгүй нотлох баримтаар тогтоож чадсан гэмт хэрэгт яллагдагчаар татах хүсэлт гаргана. 
Хоёрдугаарт: 16-23 гишүүнтэй, 1 жил хүртэл хугацаагаар ажиллаж болдог бас нэг төрлийн Тангарагтны шүүхэд прокурорын саналыг шүүн хэлэлцэж, яллагдагчаар татах зөвшөөрөл олгодог эрх мэдлийг атгууллаа. Ингэснээр хүний эрхийн зөрчил арилна. Өөрөөр хэлбэл, ямарч шалгуургүйгээр яллагдагчаар татдаг прокурорын бүрэн эрх мэдэл устна. Хүнийг яллагдагчаар татахын тулд гэмт хэргийг эргэлзээгүй нотолсон байх өндөр шалгуур тогтоно. Яллагдагчаар татах зөвшөөрлийг 16-гаас дээш тооны тангарагтан шүүгчид хэлэлцэн шийдвэрлэх нь хүний эрхийн маш сайн хамгаалалт болно. Энэ бүхний эцэст хүний эрхийн наад захын баталгаа хангагдана. Ардчилсан орон болох амаргүй даваа шүү.  

“Үндсэн хуулийн тайлбар философи” номын зохиогч Рэнцэндоржийн Ууганбаатар